Eski Türkçe Tıp Yazmalarından Kaşıntılı Cilt Hastalıkları Tedavi Örnekleri
Doktora tezimi 14-16. yüzyıllarda yazılmış Türkçe tıp yazmalarında cilt hastalıkları ve tedavisi üzerine yaptım.
Dr. Mahmut TOKAÇ
İstanbul Medipol Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik AB Dalı Öğretim Üyesi.
Doktora tezimi 14-16. yüzyıllarda yazılmış Türkçe tıp yazmalarında cilt hastalıkları ve tedavisi üzerine yaptım. Tezimde araştırdığım o dönemde yazılmış Türkçe tıp yazmaları içinde Edviye-i Müfrede, Müntehâb-ı Şifâ, Yadigâr-ı İbn-i Şerif, Tervîhü’l-Ervah, Müfredât-ı İbn-i Baytar Tercemesi, Cerrahiyetü’l-Hâniyye, Mücerreb-name, Tuhfe-i Muradi, Tuhfe-i Mübarizi, Hazâinü’s-Saadat, Kitab-ı Kâmilü’s-Sınaa fi ‘ilmü’t-Tıbb, Menâfi‘u’n-Nas, Kemaliye, Kitabü’l-Müntehab fi’t-Tıb yer almaktadır. Bu yazımda söz konusu yazma eserlerde yer alan cilt hastalıklarından kurdeşen, giciyik, uyuz, temriye, konak gibi kaşıntılı cilt hastalıklarının tedavilerinden bir demet sunmak istiyorum.
Bu tedavileri mümkün mertebe eserlerde yer aldığı şekilde kendi cümlelerine uygun olarak aktarmaya gayret ettim ancak anlaşılması zor olan durumlarda ya parantez içinde açıklama yaparak ya da kelimelerin bir kısmını güncel kullanıma uygun hale getirerek vermeyi tercih ettim. Şimdi bu eserlerden bazı örnekler vereyim:
Yadigâr’da kızıl renkli kaşıntılar için koruk suyu, cevav, demir hindi, erik ve zerdali suyu içirilmesi; kan alınıp tabiatın yemiş sularıyla telyin edilmesi (yumuşatılması), ekşi ayran, nar suyu ve kurs-u kâfur verilmesi önerilir. Hasef adı verilen küçük ve ağrılı sivilceler için ise kan alınıp matbuh-ı helile ve saf-ı tere (şahtere) ile ishal ettirildikten sonra hamamda yaş kişnic suyu, sirke, gül suyu ve gül yağıyla sürülmesi tavsiye edilir. Ayrıca mersinin kaynatılarak elde edilen suyu da sirke ve gül suyu ile sürülür. Dayanabilen için soğuk su ile yıkandıktan sonra sirke ve gül suyu sürülebileceği belirtilir. Bu durumda soğuk yiyecekler yemesi tavsiye edilir.
Tervîhü’l-Ervah’a göre her sabah cüllab (gülâb/gülsuyu) ve kasni tohumu içmek ve kan almak tavsiye edilir. Bakla unu veya arpa unu sirke ve aş suyu ile merhem edilir. Terleyinceye kadar hamamda oturup kavun tohumu katılarak vücut ovulur.
Edviye-i Müfrede’ye göre giciyük (kaşıntı) ve uyuz ilacı kan aldırmaktır. Habb-ı sabır, sarı helile, günlük ve sakız ile tabiatı yürütmek gerekir. Gıdası ak ekmek ve latif et olmalıdır. Hamamdan ve süciden (şaraptan) sakınmalıdır. Ama tenkıye-i bedenden sonra hamama çokça girmelidir.
Müntehâb-ı Şifâ’ya göre Sürük (keçi uyuzu) tedavisi: Kabak çekirdeğinin içi ve kükürt beraber tartılır, yumuşak dövülür, elenir ve kuyruk yağıyla karıştırılır. Kolun dirseğinden aşağısı yıkanır ve ocağa karşı kurutulur. Yukarıdaki karışım üç gece ocağa karşı sürülür ve bu yağdan biraz iki ayasına alıp iki ayasını birbirine kapatarak yatar uyursa faydalı olur.
Müntehâb-ı Şifâ’ya göre uyuzu gideren tecrübe edilmiş bir merhem: Mürdeseng yumuşak dövülüp elenir, havana konulur, üzerine zeytinyağı konarak mürdeseng hallolana (çözülünceye) kadar ezilir, azar azar sirke damlatılarak karıştırılır ve ezilir, sirke tamamen yedirildikten sonra tekrar sirke konur, aynı şekilde hall edilir. Hacet vaktinde (gerektiğinde) hamamdan sonra bu merhem uyuza dürtülürse faydalı olur. Her gün 20 dirhem şehterec suyu 14 dirhem hıyarşenber içi ile ezilip beş dirhem badem yağı katıp içirilirse şifa bulur.
Hazâinü’s-Sa‘adat’ın hamamlardan bahseden sekizinci bâb’ında kaplıcada yıkanmanın uyuz ve giciyiğe faydalı olduğu belirtilmektedir.
Müntehâb-ı Şifâ’da ve Menâfi‘u’n-Nas’da söğüt ağacı külünün sirke ile karıştırılarak temriyeye sürülürse gidereceği belirtilir.
Tervîhü’l-Ervah’da kuba (temriye) için başlangıcında kan almanın iyi olacağı belirtilir. Matbuh-ı fesimun (eftimun), matbuh-ı helilec, türbüd, sarı helile, sabır, sirke, gül yağı, badem, keçi yağı benefşe, şenhıyar tohmu ile tedavi edileceği bildirilir.
Cerrahiyyetü’l-Hâniyye ve Menâfi‘u’n-nas’da da temriye tedavisinde kan alma yöntemiyle tedavi önerilir.
Müntehâb-ı Şifâ’da küçük çocukların başında olan konağa zerdeçup, nar kabı, mürdeseng ve kına otlarının kart olmayanları yumuşak dövülüp elendikten sonra gül yağı ve sirke ile başa sürülür.
Değişik eserlerde yer alan müfred deva (tek maddeden oluşan ilaçlar) örnekleri:
Bakla dövülerek un yapılır, haşhaş tohumu dövülür sırf sirke ile bir gece bekletilir, hamamda sürülürsa şifa olur.
Yaban yarpuzu kaynatılıp suyu ile yıkanılırsa uyuzu giderir.
Lebede tohumu suyu giciyiğe sürülürse giderir.
Güyegü otu (güvey otu, damat otu, Sa‘ter) kaynatılıp suyu hamamda sürülürse giciyiği giderir.
Dağ üzümü (Mevizec) dövülüp zeytinyağına katılır ve uyuza sürülürse faydalıdır.
Ağu ağacı dövülerek yasemin yağı ile karıştırıp vücuda sürülürse giciyiği giderir.
Nilüfer sirke ile dürtülürse uyuz ve giciyiği tedavi eder.
Benefşe yağı birkaç gün giciyiğe sürülürse giderir.
Badrenbuya (oğul otu, melisa, tatranbu) ıssı ve kurudur, uyuza yarar.
Gül yağı soğuk su ve çok az sirke ile karıştırıp sürülürse giciyik ve uyuzu giderir.