Kutup Yıldızı Derneği

Aşı Tereddütü Ve Eczacının Rolü

30.07.2021
Paylaş :

DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) bağışıklama hizmetlerini aşıyla önlenebilir hastalıkların ve buna bağlı ölümlerin önlenmesi açısından en önemli ve en maliyet etkili toplum sağlığı müdahaleleri arasında kabul etmektedir.

Eczacı Fatıma Ulya YÜRÜK

Aşı halk sağlığını korumanın temel basamaklarından biridir. Koruyucu hekimliğin toplumu hastalıklara karşı korumak adına uyguladığı en başarılı uygulamadır. Her ülke kendi rutin aşılama programlarını geliştirerek önlenebilir ölümcül hastalıklara karşı halkını korur. Aşılar ile hastalıkların ortaya çıkışı engellenebilir veya bu hastalıklardan kaynaklı ölümlerin önüne geçilebilir. [1] Örneğin aşılama şu anda difteri, tetanoz, boğmaca, grip ve kızamık gibi hastalıklardan her yıl 2-3 milyon ölümü engellemektedir.[2]

Aşılamanın amacı önlenebilir hastalığa karşı toplumu bağışık hale getirmektir. Bulaşıcı hastalıklara karşı aşılama çok kritik bir görev alır. Bu hastalıklarda toplum bağışıklığını sağlamak için yüksek aşılama oranları gerektiği için aşı olma kararına bireysel özgürlük olarak değil toplumsal bilinç göstergesi olarak bakılmalıdır.

Şu an tüm dünyayı etkisi altına almış olan covid-19 pandemisi hakkında sağlık bakanı Fahrettin Koca aşı ile kurtulacağımıza, salgını güçlü bir şekilde kontrol altına almayı başaracağımıza inandığını açıkladı. Bakanlık Türkiye’de gönüllülerin üzerinde uygulanan inaktif kovid aşısında en sık görülen yan etkilerin yorgunluk (%7,5), baş ağrısı (%3,5), kas ağrısı (%3), ateş (%3) ve enjeksiyon yerinde ağrı (%2,5) olarak raporlanması ile aşı güvenli olarak kabul edilmiştir. [3]

Türkiye’de genişletilmiş bağışıklama programı sayesinde (GBP) çocuklarda boğmaca, difteri, tetanoz, kızamık, kabakulak ve tüberküloz gibi hastalıklarda önemli ölçüde düşüş kaydedilmiştir. Ücretsiz aşı programı sayesinde 2002 yılında çocuk felcinden 2009 da ölümcül neonatal tetanoz hastalığı eredike edildi. [4]

Ülkemizdeki aşılama ile ilgili çok olumlu deneyime rağmen çeşitli nedenlerle aşı karşıtlığı giderek artmaktadır ve aşı yaptırmayan ailelerin sayısı 2010’da 183 iken 2017 yılında 23 bin olmuştur. GBP uygulamaları sonucunda aşılama oranlarındaki artış ivmesine karşın, TNSA (Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması) verileri 2018 yılında tam aşılı olma oranlarında bir miktar düşüş göstermiştir. [5] Sağlık bakanlığının 2019 sağlık istatistikleri yıllığına göre 2019 yılında aşılama hızları, 2018 yılına göre artış göstererek olumlu bir tablo oluşturmuştur. 2018 yılında %98 olan DaBT 3 ve HBV 3 aşılama hızları %99; %96 olan KKK aşılama hızı ise %97 olarak gerçekleşmiştir.

Türk Tabipleri Birliği merkez konseyi 26-30 nisan aşı haftası dolayısıyla yaptığı açıklamada aşıların ve bağışıklama hizmetlerinin halk sağlığı açısından önem taşıdığını ve bağışıklama hizmetlerinin pandemi sırasında da aksatılmadan sürdürülmesi gerektiğini hatırlatmıştır. [6]

Henüz hedeflenen aşılama oranlarına ulaşılamamış olmasına rağmen rutin aşılama sayesinde önlenebilir hastalıklar büyük ölçüde azaltılmıştır. Aşılama ile hastalıkların azalmış olması sonucunda, hastalık riski algılanmamakta bunun sonucu olarak hastalık korkusu yerine toplumda aşı korkusu ön plana çıkmaya başlamaktadır.[1] Örneğin Türkiye’de zararlı olduğunu iddia ederek çocuklarını aşılatmayan aile sayısı artması ile kızamık gibi kaybolmaya yüz tutmuş hastalıkların tekrar ortaya çıkmıştır.

Ailelerin sosyo-demografik özellikleri çocukların aşılanma durumlarını etkilemektedir. Örneğin ailedeki çocuk sayısı, ebeveynlerin eğitim durumları, ebeveynlerin aşı konusundaki düşünce ve yaklaşımları, ailelerin dini inançları, sosyal güvence varlığının çocukların aşılanma oranlarını etkilediği belirtilmektedir. Yapılan bazı araştırmalarda, çocuk sırası ile eksik aşılı olma arasında ilişki saptanmış, çocuğun doğum sırasının artmasının aşılama hızını düşürdüğü belirlenmiştir. Çok çocuklu olmanın olumsuz etkisi olduğu görülmüştür. Aynı zamanda, okur-yazar olmayan anneler, okuma-yazma bilen ve/veya ilkokul mezunlarına göre anlamlı düzeyde daha az çocuklarını aşılattıkları sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca çocuğun sosyal güvencesinin olmamasının aşılanma oranlarını azalttığını bulgulayan yayınlar mevcuttur. Tüm bu durumlar aşılamada sağlık bakanlığı kadar hasta ile bizzat iletişime geçen aile hekimi ve eczacıların çok kritik bir rolü olduğunu gösteriyor. Bölge bazında bakıldığında tüm aşılama hızlarının en yüksek olduğu bölgenin Batı Marmara olması sağlık hizmetlerine erişme kolaylığının da aşılanmadaki etkisini ortaya koymaktadır. [7]

Aşı tereddütü ya da aşı kararsızlığı yeni kullanılan bir terim olup DSÖ tarafından “aşı hizmetlerinin varlığına rağmen aşıların kabulünde gecikme veya reddetme” olarak tanımlanmaktadır. Tüm aşıları reddetme varsa aşı reddi olarak tanımlanmaktadır, bu kişiler bilgilendirmelere karşı kapalıdırlar. Aşı tereddütü, dünya ülkelerinin yüzde 90’ından fazlasında rapor edilmiştir. Bu nedenle, birçok bölgede, kızamık-kabakulak-kızamıkçık aşılaması toplum bağışıklığı için gerekli olan yüzde 95 eşiğinin altına düşmüştür. Dünyadaki aşı reddi vakalarının son yıllarda hızla artması ve tehlikeli boyutlara ulaşması üzerine; Dünya Sağlık Örgütü 2019’da çözüme kavuşturmayı planladığı 10 küresel sağlık sorununun başında aşı karşıtlığına yer vermiştir. [8]

CDC (ABD Hasatlık Kontrol ve Korunma Merkezi) “Aşılamaları Durdursaydık Ne Olurdu” başlıklı raporu ile aşılamanın önemi verilerle ortaya koyulmuştur. Raporda, hastalık ve ölüm oranlarının aşılamadan sonra dramatik düşüşü, aşılama oranı azaldığında vaka ve ölümlerin arttığı belirtilmiştir. [9]

Aşılama konusunda üç farklı yaklaşım vardır: [10]

- Güven duyanlar-olumlu bakanlar %55-75

- Karşıtlar %2

- Tereddüt edenler % 25-45

Aşılarla ilgili yaygın olumsuz düşünceler şunlardır:[1]

- Aşıların içeriğinde bulunan kimyasal maddelerin insan sağlığına zararlı olduğu

- Aşı üreten firmaların para kaygısı olduğu

- Doğal yollarla da bu hastalıklardan korunmanın mümkün olduğu

Aşı karşıtı fikirler aşıya ya da önerene güvenmeme, aşıların gereğine inanmama, aşıya erişim engelleri sebebiyle oluşur. [11]

Aşılara güven konusunda bazı belirleyici konular vardır: [12]

- Konunun uzmanlarına ve doğru, bilimsel verilere ulaşım & güven /Aşılama bilgisini kim veriyor? Bu bilgi ne oranda doğru?

- Açıklık ve dürüstlük / Karar alıcıların aşılama ile ilgili önerileri nasıl şekilleniyor?

- Uygulama şekli / Hangi karar nasıl uygulanıyor? Riskler ve kaygılar nelerdir?

Aşı tereddütünü etkileyen faktörlerden oluşan iki modelleme yapılmıştır: [13]

- Güven, kişinin aşıların etkinliği ve güvenliğine, sağlık bakım sistemine ve politika yapıcıların motivasyonlarına duyduğu güveni ifade eder.

- Kayıtsızlık, aşı ile önlenebilir hastalıklardan algılanan bir tehdit olmaması anlamına gelir.

- Uygunluk, sağlık okuryazarlığından ulaşım erişimine kadar bir dizi katkıda bulunan faktörü ifade eder.

Diğer modelde;

- Erişim, bireylerin aşılarla ulaşma veya aşılara ulaşma yeteneğidir.

- Karşılanabilirlik, aşılamayı karşılayabilme becerisidir.

- Farkındalık, bireylerin aşılara olan ihtiyacı ve bunların mevcudiyetini anlama derecesidir.

- Kabul, bireylerin aşıyı kabul etme, sorgulama veya reddetme derecesidir.

- Aktivasyon, bireylerin aşı alımına doğru dürtme derecesidir.

Görüldüğü gibi insanların aşı yaptırmamayı seçmelerinin nedenleri karmaşıktır. Bir aşı danışma grubu oluşturularak tereddüt yaşayan kişilerin gönül rahatlığı sağlanabilir, aşılara erişimde güçlük ve güvensizlik azaltılabilir. Sağlık çalışanları aşı kararlarının en güvenilir danışmanı ve etkileyicisidir. Yukarıda bahsedilen her probleme bir çözüm geliştirilmeli ve aşıya karşı olumlu görüşü artırmak için topyekun bir mücadele yürütülmelidir.

Bir halk sağlığı sorunu olan aşı karşıtlığı problemine karşı şu yaklaşımlar önerilebilir. [1]

- Bireysel özgürlük ve toplumsal yarar birlikte korunabilir, ancak bireylerin bilimsel olmayan yargıları toplum bağışıklaması konusunda ikinci planda kalmalıdır. (Etik değerlendirmeler de bunu öngörmektedir).

- Aşılama hizmetleri kamusal bir sorumluluktur. Bu nedenle kamuoyunun bilimsel veriler ışığında aşıyla korunabilen hastalıklar konusunda aydınlatılması ve kişilerin bağışıklama ile korunması konusunda yasal düzenlemelerin yapılması gereklidir.

- Hekimler, sağlık politikası yapıcıları halkın eğitilmesinde ve aşı tereddütüyle ilişkili halk sağlığı risklerini azaltan politikaların uygulanmasında kararlılık göstermelidir.

- Medya platformlarında (sosyal medya dahil) yer alan aşılama ile ilgili bilgi kirliliği önlenmeli, aşıyla ilgili bilimsel gerçeklerle toplum aydınlatılmalıdır.

- Bilimsel dayanaktan yoksun tartışmalardan uzak durulmalı, aşının menşei ile değil, güvenirliği ve etkililiği ile değerlendirilmelidir. Çiçek, difteri, kızamık aşıları ile toplum sağlığında elde edilen fayda oranları hatırlatılmalıdır.

- Aşılama sonucu azalan hastalıkların toplumda unutulmuş olması, aşılarla ilgili yanlış ve çarpıtılmış bilgilere rahatlıkla ulaşılabilmesi, çeşitli alternatif tıp uygulayıcılarının ve medyatik kişilerin yanıltıcı yaklaşımları insanların sağlıklı karar vermesini etkilemektedir.

Eczacılar birinci basamak sağlık bakım hizmeti veren kişiler olarak halkın aşı hakkındaki düşüncelerini yönlendirme gücüne sahiptir. Aşı tereddütü yaşayan kişilerin bilgi eksikliğini tamamlayarak, toplum sağlığını artırmaya yönelik fayda sağlayabilirler. Genişletilmiş bağışıklama programı raporunda bulunan çalışan personelin görev ve sorumlulukları kısmına eczacıların da eklenmesi ile mesleğimizin aşı tereddütü yaşayan kişiler hakkındaki görevi resmi bir boyut kazanmış olur.

COVID-19'u yönetme ihtiyacıyla birlikte, aşılama konusundaki artan odak, eczacılara aşı tereddütleriyle mücadele etme fırsatı sunmaktadır. Aşı tereddütleri önemli halk sağlığı sorunları yaratma potansiyeline sahiptir. Eczacı- hasta arasındaki verimli ilişkiler ile bireylerin ve toplulukların aşı konusundaki tereddütlerini giderilebilir. Eczane ekibi olarak, eczanede ve toplumda da farkındalık yaratmanın yolları öncelik haline getirilebilir. İş akışlarını iyileştirmenin ve aşılamayı hastalar için uygun hale getirmenin yollarını bulunmasında eczacılara görev düşmektedir. [13]

Eczacılar hastalarıyla yaptıkları görüşmeler esnasında tarihsel süreç boyunca aşılamanın gerekliliğinin ortaya çıkışı örneklerle anlatmalı, aynı zamanda aşıların güvenliğinin arttığı ve aşı yan etkileri için bildirim sistemlerinin yerleşmesi sayesinde takibin kolaylaştığı vurgulamalıdır. Aşı yaptırarak, sadece riskli hasta grupları değil sağlıklı yetişkinler de belirli hastalıklara yakalanma ihtimalini düşürür. Hastalık sebebiyle işi, okulu, sosyal hayatı kaçırmak kimse için istenen bir durum değildir. Bu durum hatırlatılarak kişilerin aşıyı sağlıklı kalma hallerini artırmak için olmaları gerektiği anlatılmalıdır.

Dünya sağlık örgütünün belirlediği aşı kabulünü etkileyen faktörler belirtilmiştir.

Bağlamsal etkiler: iletişim ve medya araçları, toplum üzerinde etkili kişiler, aşı karşıtı/destekleyicisi lobiler, tarihi etkiler, sosyo-demografik özellikler, politikalar/yasalar, coğrafi engeller, ilaç endüstrisi.

Birey ve grup etkileri: geçmiş aşı uygulamaları tecrübeleri, sağlık ve önleyici uygulamalara ilişkin inanç ve yaklaşımlar, bilgi/farkındalık, sağlık sistemi ve sağlayıcılara güven, kişisel deneyimler, risk/yarar, sosyal normlar aşı ve aşılamaya ait etkiler, riskler/yararları (bilimsel kanıtlara dayalı), yeni aşı veya yeni formülasyoların tanıtımı, uygulama şekli, aşı programlarının düzenlenmesi/ulaştırma şekli, aşı kaynaklarına ulaşım, aşılama takvimi, maliyet, sağlık çalışanlarının rolü.

Bunların her biri göz önüne alınarak aşılamanın artırılması için tüm sağlık meslek mensuplarının rol alacağı bir eylem planı oluşturulmalıdır. [11]

Hiçbir bilimsel dayanağı olmasa dahi sosyal medya ve internet kullanımı ile yanlış bilgiler hızla yayılmakta ve toplumun aşılara olan güveni azalmaktadır. Aşılama hedeflerine ulaşmak için aşılama hizmetleri herkese ulaşabilecek şekilde rutin hizmetler içinde sunulmalı, gerekli durumlarda hızlandırma (sabit ve gezici ekipler oluşturarak), yerel aşı günleri, kampanya gibi destekleyici aktiviteler yapılmalıdır.

Bilimsel ortamlarda bilim insanları tarafından daha etkili, daha az yan etkili, ucuz ve pratik aşılar bulunması konuları tartışılmıştır ve tartışılmaya devam edecektir. Ancak aşıların gerekli olup olmadığı tartışmaya açık bir konu değildir. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim dalından Prof. Dr. Alpay AZAP aşı karşıtlarının on iddiasına karşı bilimsel yanıtlardan oluşan bir makale yayınlamıştır.[14]

Eczacılar dahil tüm sağlık çalışanlarının, aşı uygulanacak bireyler ve ebeveynler ile iyi bir iletişim kurarak ve aşı karşıtlığı ile ilgili iddiaları bilimsel dayanaklarla cevaplandırarak güven sağlamak, aşı konusundaki tereddütleri gidermede en etkin yollardan biridir. Ayrıca, aşı ve etkileri konusunda yapılan bilimsel çalışmaların sonuçları hakkında toplumun bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesinde kitle iletişim araçlarının ve sosyal medyanın kullanılması, “aşı karşıtlığı” ile mücadelede hızla yol alınmasını sağlayacaktır. [15]

Sonuç olarak; aşı tereddütünü azaltmak halk sağlığını artırmak açısından çok önemli bir basamaktır. Aşı olmak istemeyen her kişi toplumsal bağışıklamanın önündeki bir engeldir. Eczacılar dahil olmak üzere tüm sağlık çalışanları sahada ve medyada bu konuda kendilerine düşen görevi yerine getirmelidir.